Tài chính là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tài chính

Tài chính là lĩnh vực nghiên cứu và thực hành liên quan đến quản lý tiền tệ, tài sản và các nguồn lực tài chính phục vụ mục tiêu đầu tư, bảo toàn và gia tăng giá trị. Hoạt động tài chính bao gồm huy động vốn, đầu tư, phân bổ nguồn lực, quản lý rủi ro và kiểm toán tài chính. Tài chính cũng là hệ thống các thị trường, công cụ, thể chế và quá trình tương tác giữa người cho vay, người vay, người đầu tư, nhà phát hành chứng khoán và các tác nhân trung gian tài chính.

Theo định nghĩa của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), tài chính (financial sector) bao hàm các hoạt động, thị trường và thể chế liên quan đến việc cung cấp tín dụng, bảo hiểm, thanh toán, quản lý rủi ro và phân bổ vốn; các thể chế tài chính giúp xử lý các luồng tiền giữa người gửi tiết kiệm và người đầu tư. ([IMF – Glossary of Selected Financial Terms](https://www.imf.org/external/np/fin/tad/docs/glossary.pdf)) :contentReference[oaicite:0]{index=0}

Phân loại tài chính

Tài chính cá nhân: quản lý thu nhập cá nhân, chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư nhỏ lẻ như cổ phiếu, trái phiếu cá nhân hoặc quỹ mở. Tài chính doanh nghiệp: quản lý vốn, cấu trúc tài chính (vốn chủ sở hữu, vay nợ), dòng tiền (cash flow), chi phí sử dụng vốn. Tài chính công: ngân sách nhà nước, thuế, chi tiêu công, nợ công, chính sách tài khóa.

Tài chính quốc tế: chuyển vốn xuyên biên giới, thị trường ngoại hối, đầu tư quốc tế, vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), cấu trúc và ổn định hệ thống tài chính toàn cầu. Tài chính vi mô (microfinance): cung cấp các dịch vụ tài chính nhỏ lẻ cho hộ nghèo hoặc doanh nghiệp nhỏ, đặc biệt trong vùng thiếu tiếp cận ngân hàng truyền thống.

Nguyên lý cơ bản của tài chính

Giá trị thời gian của tiền (time value of money): một đồng tiền hiện tại có giá trị hơn cùng một đồng tiền trong tương lai vì nó có thể được đầu tư và sinh lời. Công thức cơ bản ví dụ: $FV = PV \cdot (1 + r)^t$, trong đó FV là giá trị tương lai, PV là giá trị hiện tại, r lãi suất, t thời gian. Chiết khấu dòng tiền (discounting) là phương pháp ngược lại để tính giá trị hiện tại của các dòng tiền tương lai.

Rủi ro‑lợi nhuận (risk‑return tradeoff): nhà đầu tư và các tác nhân tài chính chấp nhận rủi ro cao hơn nếu kỳ vọng lợi nhuận cao hơn tương thích. Đòn bẩy tài chính (financial leverage) làm tăng lợi nhuận tiềm năng nhưng cũng làm tăng độ biến động và khả năng thua lỗ. Thanh khoản (liquidity) là khả năng chuyển tài sản thành tiền mặt hay công cụ tương đương mà không làm thay đổi giá trị nhiều.

Thị trường tài chính và vai trò của nó

Thị trường tài chính là nơi trung gian giữa người có vốn và người cần vốn; các loại thị trường phổ biến gồm thị trường cổ phiếu, trái phiếu, thị trường tiền tệ (money market), thị trường ngoại hối (foreign exchange market), thị trường phái sinh (derivatives). Vai trò gồm huy động vốn cho doanh nghiệp hoặc chính phủ, cung cấp cơ hội đầu tư cho cá nhân, doanh nghiệp, và phân bổ hiệu quả nguồn tài nguyên tài chính trong nền kinh tế.

Thị trường cổ phiếu cho phép các công ty phát hành cổ phần để thu hút vốn chủ sở hữu, thị trường trái phiếu cho phép vay nợ. Thị trường tiền tệ cho phép quản lý thanh khoản ngắn hạn; thị trường phái sinh giúp quản lý rủi ro biến động giá, lãi suất, tỷ giá. Hoạt động điều tiết thị trường, định giá tài sản thị trường và cạnh tranh giúp duy trì tính minh bạch và hiệu quả trong phân phối vốn.

Bảng biểu minh họa các loại thị trường tài chính:

Loại thị trường	Chức năng chính	Người tham gia chủ yếu
Thị trường cổ phiếu (Equity market)	Huy động vốn bằng cổ phần	Công ty phát hành, nhà đầu tư cá nhân, quỹ đầu tư
Thị trường trái phiếu (Debt market)	Cho vay, phát hành nợ công hoặc tư	Chính phủ, doanh nghiệp, nhà đầu tư tổ chức
Thị trường tiền tệ	Quản lý thanh khoản ngắn hạn, giao dịch cấp ngân hàng	Ngân hàng thương mại, ngân hàng trung ương, tổ chức tài chính

Thể chế và công cụ tài chính

Thể chế tài chính là các tổ chức trung gian trong hệ thống tài chính, bao gồm ngân hàng trung ương, ngân hàng thương mại, công ty chứng khoán, công ty bảo hiểm, quỹ đầu tư và các tổ chức phi ngân hàng như công ty tài chính vi mô. Vai trò của các thể chế này là trung gian dòng tiền giữa người có vốn (người gửi tiết kiệm, nhà đầu tư) và người cần vốn (doanh nghiệp, chính phủ, người vay). Các thể chế này cũng giúp cung cấp dịch vụ thanh toán, bảo hiểm rủi ro và thông tin thị trường.

Các công cụ tài chính (financial instruments) là phương tiện để thực hiện các giao dịch tài chính, thường bao gồm:

• Cổ phiếu (equity securities): chứng nhận quyền sở hữu trong công ty cổ phần
• Trái phiếu (debt securities): công cụ vay vốn với cam kết hoàn trả gốc và lãi
• Tiền gửi ngân hàng, hợp đồng bảo hiểm, giấy nhận nợ (promissory note)
• Các sản phẩm phái sinh như hợp đồng kỳ hạn (forwards), hoán đổi (swaps), quyền chọn (options)

Vai trò của tài chính trong nền kinh tế

Tài chính đóng vai trò trung tâm trong việc vận hành nền kinh tế thị trường. Nó giúp huy động tiết kiệm, phân phối vốn cho các dự án đầu tư hiệu quả, thúc đẩy tiêu dùng và sản xuất, đồng thời hỗ trợ ổn định kinh tế vĩ mô thông qua hệ thống ngân hàng và thị trường tài chính. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng hệ thống tài chính phát triển có tương quan chặt chẽ với tăng trưởng GDP và năng suất lao động. ([World Bank Global Financial Development Report](https://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/gfdr-2021))

Các kênh tài chính như ngân hàng, thị trường vốn, và các tổ chức phi chính thức đóng góp trực tiếp vào việc mở rộng cơ hội tiếp cận vốn cho doanh nghiệp, từ đó tạo việc làm, tăng thu nhập, và cải thiện mức sống. Trong các nền kinh tế đang phát triển, tài chính vi mô và ngân hàng số đang đóng vai trò ngày càng quan trọng trong thúc đẩy tài chính toàn diện (financial inclusion).

Quản lý rủi ro tài chính

Rủi ro là yếu tố không thể tránh khỏi trong mọi hoạt động tài chính. Các loại rủi ro chính bao gồm:

• Rủi ro thị trường: biến động giá tài sản, tỷ giá, lãi suất
• Rủi ro tín dụng: khả năng đối tác không thanh toán đúng hạn
• Rủi ro thanh khoản: không thể bán tài sản nhanh để đáp ứng nhu cầu tiền mặt
• Rủi ro hệ thống: sự sụp đổ dây chuyền trong hệ thống tài chính

Để kiểm soát rủi ro, các tổ chức tài chính sử dụng công cụ phòng hộ (hedging), như hợp đồng quyền chọn, hoán đổi rủi ro tín dụng (CDS), và áp dụng các mô hình định lượng như phương pháp giá trị rủi ro (Value at Risk – $VaR = \text{maximum loss} \times \text{confidence level}$), stress testing, mô hình xác suất vỡ nợ. Quản trị rủi ro tài chính là một phần cốt lõi trong Basel Accords – bộ tiêu chuẩn quốc tế dành cho ngân hàng. ([bis.org](https://www.bis.org/basel_framework/index.htm))

Chuyển đổi số trong tài chính

Cách mạng công nghệ đã mang đến sự bùng nổ trong ngành FinTech – nơi công nghệ được tích hợp sâu vào dịch vụ tài chính. Các ứng dụng ngân hàng số (neobanks), ví điện tử, nền tảng đầu tư tự động (robo-advisors), giao dịch tiền mã hóa, AI trong đánh giá tín dụng và chống gian lận… đang thay đổi cách người dùng tiếp cận và sử dụng tài chính.

Blockchain là công nghệ then chốt giúp tài chính trở nên minh bạch và không cần trung gian trong các giao dịch. Ví dụ, các hợp đồng thông minh (smart contracts) giúp tự động hóa các thỏa thuận tài chính. Tài chính phi tập trung (DeFi) sử dụng công nghệ blockchain để cung cấp các dịch vụ vay, cho vay, giao dịch mà không cần ngân hàng hoặc tổ chức trung gian.

Một số nền tảng nổi bật:

• Stripe: giải pháp thanh toán toàn cầu cho doanh nghiệp
• Revolut: ngân hàng số không chi nhánh
• Robinhood: ứng dụng giao dịch chứng khoán không phí

Xu hướng tương lai của ngành tài chính

Tài chính trong tương lai sẽ được định hình bởi các xu hướng như:

• Tài chính bền vững (sustainable finance): hướng đến đầu tư thân thiện môi trường và xã hội
• Tài chính toàn diện (inclusive finance): mở rộng khả năng tiếp cận tài chính cho nhóm yếu thế
• Tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương (CBDC)
• Tự động hóa tài chính qua AI và học máy
• Quy định mới về bảo mật dữ liệu người dùng (ví dụ: GDPR, eIDAS)

Sự hội tụ giữa tài chính truyền thống và công nghệ hiện đại sẽ tạo ra những mô hình dịch vụ linh hoạt, tiết kiệm chi phí, minh bạch hơn và khả năng tùy biến cao theo người dùng. Tuy nhiên, cũng đặt ra thách thức lớn về quản trị rủi ro, bảo mật và tính ổn định vĩ mô.

Tài liệu tham khảo

1. IMF – Glossary of Selected Financial Terms. imf.org
2. World Bank – Global Financial Development Report 2021. worldbank.org
3. BIS – Basel Framework. bis.org
4. OECD – Financial Education Resources. oecd.org
5. Stripe – Financial infrastructure for the internet. stripe.com
6. Robinhood – Investing App. robinhood.com
7. Revolut – Borderless Financial Services. revolut.com